تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی

• علت انحراف پس از امام کاظم: وجود اموال شیعیان نزد برخی از وکیلان سودجو و نیز اندیشه مهدویت در میان شیعه و اعتقاد به مهدویت امام کاظم
• پس از امام کاظم دو گرایش عمده به نام های قطعیه و واقفیه پدید آمد. قطعیه رحلت امام کاظم را تائید کرده و امامت امام رضا را پذیرفته، واقفیه در امامت یا مهدویت امام کاظم باقی ماندند.
• ممطوره: موسس محمد بن بشیر بعد از رحلت امام کاظم به حلول و تناسخ عقیده داشته و محرمات را مباح می شمردند. این نام را علی بن اسماعیل یکی از متکلمان شیعه برآن ها نهاد.
• اهداف مامون از واگذاری خلافت و ولایت عهدی به امام رضا:

الف: پذیرفتن خلافت عباسی توسط رهبر علویان

ب: کنترل شدن فعالیت های امام رضا و اینکه دیگر نمی توانست خود را امام معرفی کند.

ج: کاهش یافتن مقام و منزلت امام رضا

• قیام های علویان در پایان قرن دوم: قیام ابوالسرایا(محمد بن ابراهیم بن اسماعیل)، ابراهیم بن موسی بن جعفر در یمن و زید بن موسی بن جعفر در بصره.
• عکس العمل امام رضا به پیشنهاد مامون: امام مخافت کرد تا آنجا که رجاء بن ضحاک که از طرف مامون آمده بود، مجبور شد امام را به زور به مرو ببرد.
• وقتیکه امام رضا می خواست به خراسان برود، هیچکدام از افراد خانواده اش را به همراه نبرد و این خود دلیل روشنی بود براینکه مسافرت از نظر آن حضرت، هیچ آینده روشنی نداشته و سفری از روی امید نیست.
• تعبیر امام رضا اگر من بعد از مامون بمانم، نشان می داد که امام بر آن است که نیت ناخالص مامون را آشکار کند.
• امام شرط کرد که هیچگونه مداخله سیاسی نداشته باشد این شرط نشان می دهد که امام نمی خواست مسئولیت وضع موجود و کارهائی که از طرف حکومت اعمال می شود را به عهده بگیرد.
• هدف مامون از تشکیل محافل علمی:

1-    علم دوستی مامون یا تظاهر به آن.

2-    تصور علم لدنی داشتن اهل بیت را در جامعه از بین ببرد.

• مامون وقتی دید مجالس علمی برای وی خطرناک است به محمد بن عمرو طوسی ماموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد نماید پس از آن امام رضا در حق مامون نفرین کرد.
• از جمله اموری که سبب تیرگی روابط امام با مامون شد رفتن امام به نماز عید بود.
• امام رضا مسائلی را که حق می دانست می گفت و از مامون وحشتی نداشت.
• اقلیتی از علمای شیعه از جمله اربلی حاضر به پذیرفتن شهادت امام رضا توسط مامون نشده اند، در حالیکه اکثریت علمای شیعه در راس آن ها صدوق شهادت امام به دست مامون را پذیرفته اند.
• قیام علوی عصر سفاح: قیام شریک بن شیخ المهری در خراسان.
• خدشه وارد کردن به تصورات مردم درباره عظمت خاندان رسالت تنها هدف مهمی بود که از طرق مختلف برای مقابله با اهل بیت توسط عباسیان دنبال می شد.
• از شیوه های تبلیغی عباسیان به ویژه هارون این بود که می گفتند: علویان آنچنان حقی برای خود قائلند که سایر مردم را عبید و برده خود می دانند.
• عباسیان با گرفتن سوژه ای از یک مسئله حق(ولایت) کوشیده اند که مردم را از ائمه دور نگاه دارند.
• امام رضا احادیث مخالفان علیه ما به سه دسته است: الف: احادیث غلو آمیزی که ما را بیشتر از آنچه هستیم نشان می دهد. ب: روایات تقصیر که ما را پائین تر از آنچه هستیم نشان می دهد. ج: روایاتی که در آن به عیوب دشمنان ما تصریح شده است.
• بخش عمده روایاتی که از امام رضا نقل شده تحت تاثیر جدال های اهل حدیث و معتزله در موضوعات کلامی آن هم در شکل پرسش و پاسخ و یا احیاناً مناظرات است.
• آغاز بحث های کلامی اواخر قرن اول هجری و گسترش آن نیمه دوم قرن دوم.
• موضع شیعه: نفی تشبیه و جبر. امام رضا: هرکس قائل به تشبیه و جبر باشد کافر و مشرک می شود و ما در دنیا و آخرت از او بیزاریم.
• مروج تشبیه و جبر: یهودیان و متاثران از آن ها و حکام اموی
• اشاعره همچون اهل حدیث اعتقاد به روئیت خدا در روز قیامت را باور کردند.
• امام رضا مردم را از نظر نقطه اعتماد به صفات الهی سه دسته می داند: گروهی قائل به تشبیه، گروهی قائل به تعطیل که اعتقاد هر دو گروه باطل است و راه سوم اثبات صفات خدا بدون تشبیه او به چیزی است.
• بحث امامت ابتدا متکی بر نقل بود، به مرور زمان مسئله نیازمند به توضیح عقلی شد.
• امام رضا در روز عرفه اموال خود را میان مردم قسمت کرد و در برابر اعتراض فضل بن سهل که آن را زیان خوانده بود، امام آن را غنیمت دانست.
• دعبل خزاعی قصیده تائیه را برای امام رضا در خراسان سرود، وی با همه ارتباطی که با امیران و درباریان دوره مامون و معتصم داشت، هیچ گاه از تشیع خود دست نکشید.